اصول تربیت اسلامی از دیدگاه شهید مطهری

متفکر شهید، علامه مطهری به عنوان اندیشمندی اسلامی در خصوص اصول تعلیم و تربیت اسلامی، مسائلی را مطرح کرده است که بررسی و ارائه آنها می‏تواند فضای فکری مشخصی را در تربیت اسلامی به وجود آورد و به کاوشگران عرصه تعلیم و تربیت یاری رساند.

1- اصل هماهنگی با فطرت
در وجود انسان از سوی خداوند متعال ویژگی‎هایی قرارداده شده که او را از سایر موجودات متمایز می‎کند؛ خردورزی، خداگرایی و سایر ویژگی‏های ذاتی از جمله این استعدادهای فطری را تشکیل می‏دهند.

مجموعه وضعیت زندگی آدمی باید به گونه‏ای سامان یابد که این ویژگی‎ها، که به مثابه بذرهایی است که در زمین خلقت انسان وجود دارد، رشد کند. تعلیم و تربیت در بین مجموعه اموری که زندگی آدمی را شکل می‎دهد، مهمترین و اثرگذارترین عامل است و باید با استعدادهای عالی فطری هماهنگ باشد. لزوم این هماهنگی به طور کامل مورد تأیید عقل است.

از نظر عقلی اگر وضع حاکم بر فطرت با فطرت همسو نباشد، استعدادهای عالی آدمی رشد نمی‎کند. محیط غیر عقلانی نمی‎تواند عقل را رشد دهد و محیط غیر معنوی نمی‎‏تواند معنویت را در انسان پرورش دهد.« اگر انسان دارای یک سلسله فطریات باشد قطعا تربیت باید با در نظرگرفتن همان فطریات صورت گیرد. چون تربیت یعنی رشد و پرورش دادن و این بر اساس قبول کردن یک سلسله ویژگی‎های انسان است.

انسان را دو جور می‏توان ساخت: یکی ساختن، آن چنانکه اشیا را می‏سازند؛ یعنی سازنده فقط منظور خود را در نظر می‎گیرد و فرد را به شکلی در می‏آورد که آن منظور را تأمین کند؛ حال با ناقص کردن یا کامل نمودن آن، تربیت یعنی پرورش دادن استعداد‏های واقعی انسان، او اگر استعداد عقلانی و فکری دارد و چون و چرا در مسائل دارد باید پرورش داد نه اینکه اینها را کشت.

2- اصل اعتدال
دومین اصلی که در تعلیم و تربیت اسلامی باید رعایت بشود، اعتدال است. اعتدال در مقابل افراط و تفریط است. افراط یعنی زیاده روی کردن در چیزی و تفریط یعنی کم دیدن و کم آوردن چیزی، هرکدام از این دو موجب اختلال در بقاء استمرار و سلامت امور می‎شود. در تعلیم و تربیت نیز که با روح و روان انسان‏ها سروکار دارد، پرهیز از افراط و تفریط از لوازم تعلیم و تربیت کارآمد و تأثیرگذار است. افراط، تورم به وجود می‏آورد و تفریط، خلأ و کاستی.

«چون هر قوه و استعدادی برای هدف و غایتی ساخته شده و مجموع آن هم غایتی کلی دارد، ما اگر بخواهیم بفهمیم که یک قوه در حد وسط است یا در افراط و یا در تفریط باید این جهت را کشف کنیم که این قوه اصلاً برای چه آفریده شده است. آنچه برای آن آفریده شده حد وسط است که بیشتر از آنچه برای آن آفریده شده به کار افتد، افراط است، کمتر از آن تفریط است.

قوه خشم در حدی که انسان از خود دفاع کند حد وسط آن است. کمتر از آن باشد که انسان به صورت آدم ضعیف و توسری خوری در آید، حد نقص و تفریط آن است و بیشتر از آن باشد که انسان به صورت فرد مهاجمی درآید که می‏خواهد توی سر دیگران بزند حد افراط آن است».

در جامعه به انسان‏های معتدل نیاز داریم، انسان‏هایی که نه اهل تفریط و نه افراط باشند. برای شکل دهی به چنین جامعه‏ای به تربیت معتدل نیازمند هستیم. بر این اساس«قرآن همه جانبه حرف می‏زند. یک وقتی بود که جامعه ما دچار یک بیماری بود و آن اینکه اسلام را فقط در عبادت می‏دانستند آن هم چه عبادت‏هایی! ملاک مسلمانی، زیاد مسجد رفتن و زیاد دعا خواندن بود. این به صورت یک بیماری در آمده بود. ولی کم کم علامت یک بیماری دیگر در ما پیدامی‎‏شود. عده‏ای که توجه به جنبه‏های اجتماعی اسلام پیداکرده‏اند، کم کم می‏خواهند جنبه‏های معنوی اسلام را ندیده بگیرند. این هم بیماری است اگر جامعه ما به این دنده بیفتد و آن جنبه را فراموش کند، باز یک جامعه منحرفی است در همان حد که جامعه گذشته ما منحرف بوده. جامعه‏ای که پیغمبر درست کرد جامعه معتدل بود».

3- اصل جامعیت
منظور از جامعیت، همه جانبه نگری تعلیم و تربیت اسلامی به ماهیت انسان است. هیچ یک از جنبه‏های شخصیت انسان از نظر اسلام دور نمی‏ماند و هرکدام باید به رشد مقرر خود برسد. اینکه در قرآن، انسان«رشید» معرفی می‏شود مراد همین است. رشید یعنی کسی که همه ابعاد وجودی او رشد کرده است. اگر یک جنبه رشد کند و سایر جنبه‏ها راکد و معطل بماند و اینکه در جهت غیر اصول خود رشد یابد، پرورش واقعی و اصیل به وقوع نخواهد پیوست.

خطری که انسان که یک بعدی دارد، انسان تربیت نشده ندارد. انسانی که یک بعد وجودی او رشد کند و یقیه رشد نکند با استفاده از بعد رشد یافته برای رسیدن به برخی اهداف مادی و غریزی از توانایی‎های خود به عنوان ابزار استفاده می‏کند.«جامعیت در قرآن با اعتدال در تربیت، رابطه بسیار نزدیک دارد با تربیت جامع است که می‏توان انسان معتدل به وجود آورد. در غیر این صورت هم انسان لطمه می‏بیند و هم تربیت او.

یکجانبه بودن یک قانون و یا یک مکتب، دلیل منسوخ شدن خود را به همراه دارد. عوامل مؤثرو حاکم که در زندگی انسان‏ها فراوان است، چشم پوشی از هریک از آنها خود به خود عدم تعادل ایجاد می‏کند. مهم‏ترین رکن جاوید ماندن، توجه به همه جوانب مادی و روحی و فردی و اجتماعی است. جامعیت و همه جانبه بودن تعلیمات اسلامی مورد قبول اسلام شناسان است».